در زمان انتقال تجهیزات و ابزارهای دندانپزشکی آلوده به محل شستشو و ضدعفونی‌سازی، نهایت دقت و احتیاط باید لحاظ گردد. این تجهیزات و ابزارهای آلوده باید در محفظه‌های خاص نگهداری و منتقل شوند و کارکنان باید از تماس مستقیم دست با داخل محفظه یا حمل تجهیزات آلوده با دست و خارج از محفظه خودداری کنند. ضدعفونی ابزارهای دندانپزشکی باید با دقت انجام شود تا سلامت بیماران به خطر نیفتد.

ابزارها و تجهیزات یکبار مصرف

برای دفع و دورانداختن سوزن‌های یکبارمصرف، باید از تکنیک جداسازی با یک دست یا ابزار جداسازی سوزن استفاده کرد. سازمان ایمنی و سلامت حرفه‌ای در محیط کار و همچنین، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها، به دندانپزشکان توصیه کرده‌اند که در زمان درمان بیماران، از رویه‌های صحیح مصرف و دوراندازی سوزن‌های یکبار مصرف پیروی کنند. سوزن‌ها و دیگر لوازم برنده و تیز باید در داخل محفظه‌های مخصوص دور انداخته شوند

لوازم و ابزارهای یک‌بارمصرف (مثل سَری ساکشن سرعت‌بالا یا مکش بزاق) را باید پس از یک بار استفاده برای هر بیمار دور انداخت؛ به عبارت دیگر، استفاده از این ابزارها و لوازم برای بیمار بعدی ممنوع است.

ابزارها و تجهیزات چندبارمصرف

ابزارها و تجهیزاتی که با پوست سالم و غیرمخاطی بیمار در تماس قرار می‌گیرند، پس از هر بار استفاده باید پاکسازی و ضدعفونی شوند. پیش از استفاده مجدد از این ابزارها، باید سه مرحله مهم را به اجرا رساند: پاکسازی، بسته‌بندی، استریل‌سازی.

1. پاکسازی

تجهیزات و لوازم چندبارمصرف باید پیش از استریل‌سازی، پاکسازی شوند. پسماند آلاینده‌ها روی سطوح تجهیزات و ابزارها، مانع از تماس حرارت یا بخارهای شیمیایی با آن سطوح می‌شوند و فرآیند استریل‌سازی را با اختلال مواجه می‌کند. این ابزارها و تجهیزات باید پیش از استریل‌سازی، با استفاده از دستگاه‌های شوینده اتوماتیک، پاکسازی شوند. درصورتی‌که شستشوی دَستی این ابزارها ضروری باشد، کارکنان باید با استفاده از یک بُرس دسته‌بلند آن‌ها را بشویند تا از تماس مستقیم دست با آلاینده‌ها جلوگیری به عمل آید. اگر پاکسازی فوری تجهیزات و ابزارها از آلاینده‌ها امکان‌پذیر نباشد، آن‌ها را باید برای مدت مشخصی در ماده شوینده مستغرق ساخت و بعد شستشو کرد. به این ترتیب، فرآیند پاکسازی تسهیل می‌شود.

2. بسته‌بندی

تمام تجهیزات و ابزارهای چندبارمصرف، پس از پاکسازی و پیش از استریل‌سازی باید بسته‌بندی و در پوشش محافظ نگهداری شوند. این بسته‌ها یا پوشش‌ها، تا زمان استفاده مجدد از آن تجهیزات روی آن‌ها باقی می‌ماند. تجهیزات و ابزارهای پاکسازی‌شده باید به دور از هرنوع آلاینده و آلودگی نگهداری شوند.

برخی از مواد و متریال‌های مورد استفاده برای بسته‌بندی تجهیزات و ابزارهای چندبارمصرف عبارتند از: کاست‌های منفذدار، پوشش‌های پلاستیکی یا کاغذی و پوشش‌های استریلیزاسیون بافته و فاقد بافت. این متریال و مواد باید با نوع فرآیند استریل‌سازی که متعاقباً اجرا خواهد شد، مطابق و سازگار باشند. برای حصول اطمینان از درستی و کارآمدی روال بسته‌بندی، از دستورالعمل‌های پیشنهادی تولیدکننده محصولات و تجهیزات مورد نظر پیروی کنید. برای محکم‌کردن بسته‌بندی از سوزن، کلیپس کاغذ یا منگنه استفاده نکنید.

3. استریل‌سازی

مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا، ابزارها و تجهیزات دندانپزشکی را به سه گروه بحرانی، نیمه‌بحرانی و غیربحرانی تقسیم می‌کند.

ابزارهای بحرانی: به داخل بافت نرم یا استخوان وارد می‌شوند و در تماس مستقیم با آن‌ها قرار می‌گیرند (مثل تیغ، مته‌های سوراخ‌کننده استخوان فک و غیره)

ابزارهای نیمه‌بحرانی: با بافت داخل دهان در تماس قرار می‌گیرند، اما به داخل بافت وارد نمی‌شوند (مثل آینه، قالب دندان و غیره).

ابزارهای غیربحرانی: با پوست سالم و غیرمخاطی در تماس قرار می‌گیرند.

ابزارها و تجهیزات بحرانی و نیمه‌بحرانی، پس از هر بار استفاده، باید استریل‌سازی شوند. استریل‌کننده‌های مورد استفاده برای شستشوی این تجهیزات باید به تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا رسیده باشند. تجهیزات و ابزارهای غیربحرانی، بعد از استفاده، نیاز به استریل‌سازی ندارند و بهتر است که با یکی از ضدعفونی‌کننده‌های مورد تأیید سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا شستشو شوند.

پنج راهکار برای ضدعفونی ابزارهای دندانپزشکی

۱٫ استریل‌سازی با بخار

در این روش، از بخار داغ و پرفشار برای استریل‌سازی تجهیزات و ابزارها استفاده می‌شود. دمای بخار آب باید از ۲۱۲ درجه فارنهایت (دمای تبخیر آب) بالاتر باشد و علاوه بر آن، نقطه جوش آب اتوکلاو نیز باید به ۲۶۰ درجه فارنهایت برسد. هر دوره استریل‌سازی معمولاً ۱۵ الی ۲۰ دقیقه به طول می‌انجامد.

۲٫ استریل‌سازی با بخار شیمیایی

در این روش، یک ماده شیمیایی مایع (مثل فرمالدهید) حرارت داده می‌شود تا به بخار تبدیل شود. بخار این ماده شیمیایی می‌تواند میکروارگانیسم‌های بیماری‌زای موجود روی تجهیزات و ابزارهای دندانپزشکی را از بین ببرد.

۳٫ استریل‌سازی با حرارت خشک

در این روش، به دمای ۳۰۰ درجه فارنهایت یا بالاتر از آن نیاز است و طول دوره استریل‌سازی با این روش نیز باید طولانی‌تر از طول دوره استریل‌سازی با روش بخار آب باشد؛ زیرا حرارت هوای خشک نسبت به بخار کمتر است.

۴٫ استریل‌سازی با گاز اتیلن‌اکسید (ETO)

از این روش برای استریل‌سازی تجهیزات و ابزارهای حساس به گرما یا رطوبت استفاده می‌شود. طول دوره استریل‌سازی با این روش طولانی‌تر از روش‌های دیگر است. به­علاوه، این روش کاربران را در معرض خطرات جدی‌تری قرار می‌دهد و بسیار پرهزینه‌تر نسبت به دیگر روش‌ها نیز می‌باشد. بنابراین، کاربرد این روش در مطب‌ها و کلینیک‌های دندانپزشکی بسیار محدود است.

۵٫ استریل‌سازی با ماده‌های شیمیایی (محلول‌های استریل سرد)

این روش صرفاً برای ابزارها و تجهیزات حساس به حرارت کاربرد دارد. به‌موجب این روش استریل‌سازی، ابزارها و تجهیزات باید به مدت معین در یک ماده استریل‌کننده شیمیایی مستغرق شوند (معمولاً برای ۸ الی ۱۰ ساعت) و سپس، با آب مقطّر یا استریل شستشو گردند. برای کسب اطلاعات درباره حساسیت ابزارها و تجهیزات نسبت به گرما باید با تولیدکننده تماس بگیرید.

فرآیند ضدعفونی ابزارهای دندانپزشکی

تمام مراحل فرآیند استریل‌سازی باید با استفاده از تجهیزات و لوازم مورد تأیید سازمان غذا و دارو به اجرا برسند. علاوه بر این، تمام کارکنان و افرادی که از ماده‌های استریل‌کننده استفاده می‌کنند نیز باید پیش‌تر آموزش‌های لازم را در زمینه نحوه صحیح استفاده از آن ماده‌های شیمیایی و تکنیک‌های درست استریل‌سازی محیط و ابزارآلات دندانپزشکی دریافت کرده باشند.

تمام کارکنان بخش نظافت و استریل‌سازی باید در زمان اجرای آن فرآیند به نکات زیر توجه داشته باشند:

• برای بسته‌بندی تجهیزات و ابزارها پیش از استریل‌سازی بهتر است که از متریال‌های کاغذی استفاده شود؛ زیرا بخار آب و بخار مواد شیمیایی نمی‌توانند به پوشش پلاستیکی نفوذ کنند.
• ماده‌های استریل‌کننده را نباید در حجم زیاد استفاده کرد؛ و علاوه بر آن، میان ابزارها و تجهیزات در محفظه استریل‌سازی نیز باید فضای کافی وجود داشته باشد تا مواد یا بخار به میان آن‌ها نفوذ کند.
• در زمان اجرای فرآیند استریل‌سازی باید به دستورها و راهنماهای پیشنهادی تولیدکنندگان تجهیزات و ابزارها استناد کرد (مثلاً مدت زمان تماس ماده استریل‌کننده با ابزارها، دمای محیط و دیگر اطلاعات مربوطه را باید از راهنمای پیشنهادی تولیدکننده ابزارها جویا شد).
• پیش از تخلیه ماده استریل‌کننده و اتمام فرآیند استریل‌سازی، بسته‌بندی‌ها باید خشک شده‌باشند. اگر بسته‌بندی‌ها مرطوب باشند، احتمالاً باکتری را به داخل متریال پوشش‌دهنده منتقل می‌کنند و در نتیجه، ابزار و تجهیزات دوباره آلوده می‌شوند.

وجود رطوبت روی بسته‌بندی‌های ابزارها و تجهیزات، نشان‌دهنده یک اختلال در فرآیند استریل‌سازی است. برخی از عوامل اختلال‌آفرین در فرآیند استریل‌سازی عبارتند از: قراردادن تعداد زیادی ابزار و تجهیزات در محفظه استریل‌سازی، دمای پایین‌تر یا بالاتر از حد ایده‌آل، زمان کمتر یا طولانی‌تر از حد ایده‌آل، عدم پیش‌گرم‌سازی محیط استریل‌سازی، انقطاع فرآیند استریل‌سازی و استفاده از استریل‌کننده‌های شیمیایی تاریخ‌گذشته و خراب.

نگهداری تجهیزات و ابزارها بعد از استریل‌سازی

ابزارها و تجهیزات استریل‌شده باید در یک محیط تمیز و خشک نگهداری شوند تا بسته‌بندی و پوشش دور آن‌ها خراب نشود. بسته‌های تجهیزات و ابزارها باید به‌گونه‌ای چیده شوند که ابزارهایی که زودتر استریل‌سازی شده‌اند، زودتر استفاده بشوند. با این حال، ابزارها و تجهیزات تا زمان خروج از بسته‌بندی یا آسیب‌دیدگی پوشش رویین استریل باقی می‌مانند. اگر بسته‌بندی این ابزارها و تجهیزات دچار آسیب‌دیدگی شود، آن‌ها را باید دوباره پاکسازی و بسته‌بندی و سپس، استریل‌سازی کرد. به‌علاوه، توصیه شده‌است که تاریخ استریل‌سازی و نوع ماده استریل‌کننده مورد استفاده روی بسته‌بندی ابزارها و تجهیزات درج شود تا شناسایی ابزارهایی که زودتر استریل شده‌اند، آسان‌تر باشد. البته این تکنیک ضروری نیست.

نظارت بر فرآیند ضدعفونی ابزارهای دندانپزشکی

یکی از روش‌های کارآمد برای حصول اطمینان از درستی و اثرگذاری فرآیند ضدعفونی ابزارهای دندانپزشکی ، بررسی و تحلیل بیولوژیک دستگاه‌های استریل‌کننده است. نوارهای آزمایش بیولوژیک دارای اسپورهای باکتریایی غیربیماری‌زا هستند و در داخل دستگاه استریل‌کننده قرار می‌گیرند تا عملکرد آن را بسنجند. اگر یک دستگاه استریل‌کننده عملکرد مطلوب و کارآمد داشته باشد، اسپورها در طول فرآیند استریل‌سازی از بین خواهند رفت. برای حصول اطمینان از کارآمدی فرآیند استریل‌سازی، نوارهای آزمایش در یک محیط آزمایشگاهی کِشت می‌شوند تا مشخص گردد که آیا اسپورهای باکتریایی دوباره رشد می‌کنند یا خیر.

در ادامه، دو نکته مهم را درباره نوارهای آزمایش باید ذکر کنیم:

• در زمان قراردادن نوارهای آزمایش در داخل دستگاه‌های استریل‌کننده، از دستورالعمل پیشنهادی تولیدکنندگان آن دستگاه‌ها پیروی کنید. در صورتی که به دستورالعمل پیشنهادی تولیدکننده دسترسی ندارید، نوارها را در میان مجموعه‌ای از ابزارها و تجهیزات که به ‌نظرتان ماده استریل‌کننده به سادگی به آن‌جا دسترسی ندارد، قرار دهید.

اندیکاتورهای شیمیایی

اندیکاتورهای شیمیایی نیز می‌توانند برای ارزیابی شرایط فیزیکی فرآیند استریل‌سازی و همچنین، خطاهای احتمالی در آن فرآیند کاربرد داشته باشند. این اندیکاتورها را می‌توان در هر بار فرآیند استریل‌سازی مورد استفاده قرار داد. اندیکاتورهای خارجی، به‌هنگام رسیدنِ یک پارامتر به حد آستانه تغییر رنگ می‌دهند. این اندیکاتورها باید خارج از پکیج‌ها یا بسته‌بندی‌های استریلیزاسیون مورد استفاده قرار بگیرند. اندیکاتورهای شیمیایی داخلی نیز باید در داخل بسته‌بندی و در مجاورت ابزارها واقع شوند تا از ورود و نفوذ کامل ماده استریل‌کننده به داخل بسته‌ها اطمینان حاصل آید.

در زمان اجرای فرآیند استریل‌سازی، پارامترهای فیزیکی مثل مدت زمان چرخه استریل‌سازی، دمای محیط و فشار نیز باید بررسی شوند. اگر این پارامترها در حد ایده‌آل باشند، فرآیند استریل‌سازی ضرورتاً موفق نخواهد بود؛ اما درصورتی‌که هرکدام از این پارامترها از حد ایده‌آل انحراف یابند، فرآیند استریل‌سازی با اختلال مواجه می‌شود.

در کنار این موارد، شما باید واشرهای درب دستگاه استریل‌کننده، دریچه‌ها و منافذ و همچنین، سطوح داخلی و بیرونی آن دستگاه را نیز بررسی نمایید. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره نحوه صحیح نگهداری و استریل‌سازی دستگاه‌های استریل‌کننده، به دستورالعمل و راهنمای پیشنهادی تولیدکنندگان آن دستگاه‌ها مراجعه کنید.