مواد شیمیایی گوناگونی برای ضدعفونی کردن بافت‌های زنده و گندزدایی ابزار و تجهیزات بیمارستانی وجود دارند. هر کدام از این مواد با توجه به موارد استفاده و ویژگی‌های خاص خود، در مراکز درمانی مصرف می‌شوند. مهم‌ترین خانواده‌های ترکیبات ضدمیکروبی که می‌توانند در فرایند ضدعفونی یا گندزدایی مورد استفاده قرار بگیرند، به ۷ دسته تقسیم می‌شوند. ما در ادامه مقاله انواع مواد ضدعفونی‌کننده را معرفی می‌کنیم.

الکل‌ها

الکل‌ها باکتری‌کش‌هایی قوی و از بین برنده ویروس‌های روکش‌دار هستند. الکل‌ها از دسته مواد ضدعفونی‌کننده سطح متوسط‌ هستند چون سرعت بالای تبخیر آنها، زمان تماس با اشیا را بسیار کوتاه می‌کند. این ترکیبات برای ابزار غیربحرانی و برخی از ابزارهای نیمه بحرانی که بتوان آن‌ها را در الکل غوطه‌ور نمود، مناسب هستند. از معایب الکل‌ها این است که قابلیت نفوذ در مواد آلی را ندارند، برای گندزدایی گران‌قیمت‌اند و بر ویروس‌های بدون پوشش، مانند هپاتیت A و هم‌چنین اسپورها مؤثر نیستند.

ترکیبات فنلی

ترکیبات فنلی ضدعفونی‌کننده‌هایی با دامنه میکروب‌کشی بالا و سمیت و خورندگی پایین هستند. هم‌چنین در مجاورت مواد آلی بسیار فعال می‌باشند و معمولاً هزینه‌ای کم تا متوسط دارند. از انواع ترکیبات فنلی می‌توان به دتول و کروزول اشاره کرد.

هالوژن‌ها

هالوژن‌ها در انواع گوناگونی مانند پودرهای کلردار بی‌رنگ کننده، هیپوکلریت سدیم، قرص‌های کلر، محلول ید و … در دسترس هستند. ترکیبات کلردار برای ضدعفونی کردن آب، ادرار و مدفوع به کار می‌روند. محلول ید در الکل نیز ضدعفونی‌کننده مناسب و متداولی برای پوست محسوب می‌شود؛ هرچند که ممکن است برای برخی افراد ایجاد حساسیت کند. ید معمولاً ارزان است، سریع اثر می‌کند و برای پاک‌سازی آب در مواقع اورژانسی نیز کاربرد دارد.

ترکیبات چهارتایی آمونیوم

ترکیباتی که به آن‌ها آمونیاک نیز اطلاق می‌شود، با این تفاوت که عنصر نیتروژن به‌جای هیدروژن، به گروه‌های آلی متصل شده است. طیف اثرگذاری این مواد ضدعفونی‌کننده خیلی وسیع نیست و فقط بر باکتری‌ها، ویروس‌های پوشش‌دار و برخی از قارچ‌ها، مؤثر است. این ترکیبات در مقابل بر ویروس‌های بدون پوشش و اسپور باکتری‌ها، بی‌اثر هستند.

ترکیبات فلزات سنگین

این ترکیبات اثر کشنده کمی بر روی باکتری‌ها دارند. از این دسته می‌توان به نیترات نقره و مرکوریک کلراید مس اشاره نمود. ترکیبات مس در کشاورزی به‌عنوان ضد قارچ استفاده می‌شوند.

آلدهیدها

آلدهیدها طیف ضدعفونی کنندگی وسیعی دارند و تقریباً بر تمام باکتری‌ها، قارچ‌ها، ویروس‌ها و اسپورها مؤثر هستند. گلوتار آلدهید و فرمالدهید از انواع آلدهیدها هستند و بیشترین مصرف را در گندزدایی دارند. گلوتار آلدهید طیف عملکردی بسیار وسیع، قدرت ماندگاری بالا و امکان فعالیت در مجاورت ترکیبات آلی را نیز دارد.

 مواد گازی

به‌طور کلی استریل کننده‌های گازی شکل، در این دسته از مواد ضدعفونی‌کننده قرار می‌گیرند. زیرمجموعه این گروه‌های ضد میکروبی، موادی هستند که به طور خاص به‌عنوان ضدعفونی کننده و گندزدای شیمیایی در بیمارستان‌ها استفاده می‌شوند که نام، ویژگی‌ها و موارد استفاده آن‌ها به شرح زیر است:

• کلر

ترکیب اصلی مورد استفاده در این گروه، هیپوکلریت است. کلر، عنصری است که در ساختمان بسیاری از سفیدکننده‌ها و ضدعفونی کننده‌ها به‌کار می‌رود، در نابودی انواع میکروب‌ها، باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها مؤثر است و در ضدعفونی استخرها و آب آشامیدنی نیز کاربرد دارد. در بیمارستان‌ها، از کلر برای ضدعفونی فاضلاب خروجی، به‌منظور تخلیه ایمن و هم‌چنین برای پاکسازی کف بیمارستان، اتاق‌ها، حوله و البسه بیماران استفاده می‌شود.

• فنل

 فنل ماده‌ای سمی برای انسان است؛ در غلظت ۲%، بیشتر میکروب‌ها را از بین می‌برد و در مراکز درمانی برای ضدعفونی سطوح و ظروف آزمایشگاهی کاربرد دارد. کروزول نوعی از ترکیبات فنلی است که استفاده از آن در ضد عفونی کردن لوازم جراحی، سطوح، مدفوع و خلط سینه بیماران رایج است.

• آب ژاول (وایتکس)

آب ژاول یا هیپوکلریت سدیم، ترکیبی هالوژنی و بسیار قوی است که تمام میکروب‌ها، اعم از باکتری‌ها، قارچ‌ها و ویروس‌ها را از بین می‌برد. آب ژاول به عنوان ضدعفونی کننده سطح متوسط استفاده شده و ترکیبی ارزان و سریع است. در مراکز درمانی، از آن برای گندزدایی آزمایشگاه‌هایی که در معرض ویروس هپاتیت قرار دارند نیز، استفاده می‌شود.

• فرمالدئید

گازی است که به دو صورت محلول در آب و متانول استفاده می‌شود و به آن فرمالین می‌گویند. فرمالدئید ضدعفونی‌کننده‌ای سطح بالا و از بین برنده انواع باکتری‌ها، قارچ‌ها، ویروس‌ها و اسپورها است. فرمالدئید معمولاً برای پاک‌سازی ابزار و تجهیزات جراحی، دستگاه دیالیز و آندوسکوپی استفاده می‌شود. با قرار دادن محلول بر روی اجاق، بخارات آن می‌تواند اتاق را ضد عفونی کند؛ اما این بخارات سمی است و افراد نباید در معرض آن قرار بگیرند. فرمالدئید برای ضد عفونی کردن زخم و پوست نیز کاربرد دارد.

• گلوتار آلدهید

 گلوتارآلدهید ضدعفونی کننده سطح بالا و ترکیبی با بخارات سمی و مضر است. گلوتار آلدهید برای گندزدایی آندوسکوپ، لوازم بیهوشی، لوازم تنفسی و ابزارهای جراحی کاربرد دارد. خورنده فلزات است و با افزودن نیتریت سدیم به آن، می‌توان این ویژگی را خنثی کرد و در نتیجه آن را برای ابزارهای فلزی نیز استفاده نمود. پس از افزودن نیتریت سدیم، ماده فعال شده و تا ۱۴ روز قابل استفاده است؛ اما پس از این مدت باید دور ریخته شود.

• پر اکسید هیدروژن (آب اکسیژنه)

پراکسید هیدروژن با غلظت ۱ تا ۲ درصد برای مصارف بالینی و در غلظت ۶ درصد به‌عنوان گندزدای سطح بالا استفاده می‌شود. این ترکیب بر فلزات اثر خورندگی دارد و معمولاً برای ضدعفونی عدسی‌های تماسی و آندوسکوپ به‌کار می‌رود. پس از ضد عفونی کردن تجهیزات با آب اکسیژنه، باید ابتدا آن‌ها را با آب شستشو و سپس مورد استفاده قرار داد.

•  الکل

 به‌عنوان گندزدای سطح متوسط برای ابزار و وسایل و حتی به عنوان ضد عفونی کننده بدن نیز به کار می‌رود. معمولاً به صورت ایزوپروپانول و اتانول استفاده می‌شود و برای ضد عفونی کردن تمام وسایل غیر بحرانی در مراکز درمانی مانند ماشین اصلاح، گوشی‌های پزشکی، دستگاه فشارسنج، مانیتور، ترازو، تلفن و … کاربرد دارد. برای اینکه الکل خاصیت گندزدایی و ضد عفونی کنندگی داشته باشد می‌بایست از ترکیب ۷۰ درصدی آن استفاده نمود. الکل مواد لاستیکی را سفت و چسب ابزار را حل می‌کند و حتی می‌تواند خاصیت خورندگی نیز داشته باشد.

• ساولن

 ساولن باکتری‌کشی قوی است اما بر ویروس‌ها تأثیری ندارد. برای ضد عفونی کردن ابزارهای پزشکی و هم‌چنین شستشوی دست پزشک و زخم بیمار کاربرد دارد. ساولن را نباید همراه با صابون استفاده کرد؛ چون بی‌اثر می‌شود. ورود ساولن به چشم یا گوش، آسیب‌های جدی وارد می‌کند.

• پر استیک اسید

پر استیک اسید طیف قابل توجهی از باکتری‌ها را از بین می‌برد و برای ضدعفونی وسایل حساس به حرارت در بیمارستان‌ها قابل استفاده است. پر استیک اسید یک گندزدای بسیار ایمن است و از خود باقیمانده‌ای به‌جا نمی‌گذارد تا حدی که اداره غذا و داروی امریکا آن را ضدعفونی‌کننده بدون نیاز به آب‌کشی اعلام کرده است. این ترکیب در غلظت‌های بسیار پایین (حدود ۰٫۰۰۵%) به‌عنوان ضدعفونی‌کننده در رخت‌شورخانه‌ها و در غلظت ۱%، به‌عنوان ماده استریل‌کننده بیمارستانی استفاده می‌شود.