در ایالات متحدۀ آمریکا، سالانه حدود ۴۶ میلیون و ۵۰۰ هزار عمل جراحی انجام می‌شود. از این تعداد، ۵ میلیون مورد آندوسکوپی روده‌ به ثبت رسیده است. طی هر رویۀ درمانی یا عمل جراحی، بافت داخلی بدن انسان یا غشاهای مخاطی بدن وی با ابزارهای جراحی یا دستگاه‌های پزشکی در تماس هستند. یکی از خطرات عمده و مهم ناشی از تماس با ابزارهای پزشکی یا جراحی، بروز بیماری‌هایی است که در نهایت می‌توانند به عفونت منجر شوند. اگر تجهیزات و ابزارهای پزشکی به درستی ضدعفونی و استریل‌ نشوند، آلودگی از سد دفاعی عبور کرده و وارد بدن بیمار می‌شود. علاوه بر این، احتمال سرایت بیماری از یک فرد به فرد دیگر (مانند انتقال ویروس هپاتیت ب) و انتقال پاتوژن‌های محیطی (مثل سودوموناس ایروگینوسا) نیز وجود دارد.

جایگاه فرآیند ضدعفونی و استریلیزاسیون در صنعت پزشکی

ضدعفونی و استریل‌ تجهیزات و ابزارهای پزشکی و جراحی، یک امر کاملاً ضروری و اجباری است، زیرا تنها در این‌ صورت، مطمئن خواهیم بود که تجهیزات و ابزارها، پاتوژن‌های عفونت‌زا را به بدن بیمار منتقل نمی‌کنند. از آنجاکه استریلیزاسیون تمام اقلام و تجهیزات مربوط به مراقبت از بیمار ضروری نیست، حتماً باید سیاست‌ها و آیین‌نامه‌هایی تنظیم شوند که ضرورت شستشو، ضد عفونی‌ یا استریل‌ هر ابزار و دستگاه را برحسب نوع کاربردشان مشخص کنند.

بسیاری از پژوهشگران در کشورهای مختلف تحقیقاتی صورت گرفته است که نتیجه آن‌ها حاکی از آن است که مراکز بهداشتی و درمانی از دستورالعمل‌های ضدعفونی تجهیزات پزشکی و جراحی پیروی نمی‌کنند. عدم پایبندی به این دستورالعمل‌ها و راهنماهای علمی، پیامدهای بسیار حاد و خطرآفریی دارد.

راهنمای حاضر، دربردارندۀ یک رویکرد کاربردی نسبت به انتخاب آگاهانه و بکارگیری صحیح فرآیندهای ضدعفونی و استریلیزاسیون است. این رویکرد بر مبنای پژوهش‌هایی که به ارزیابی کارآمدی (از طریق بررسی‌های آزمایشگاهی) و تأثیرگذاری (از طریق مطالعات بالینی) رویه‌های ضدعفونی و استریل‌سازی اختصاص داشته‌اند، تنظیم شده است.

مفهوم استریلیزاسیون یا استریل‌سازی (Sterilization)

استریلیزاسیون یا استریل‌سازی، فرآیندی است که در مراکز پزشکی و درمانی و طی روش‌های فیزیکی یا شیمیایی اجرا می‌شود و به موجب آن، تمام انواع میکروب‌ها نابود و حذف می‌شوند. از میان ابزارها و روش‌های مهم استریلیزاسیون تجهیزات در مراکز مراقبت از سلامت می‌توان به بخار پرفشار، گرماده‌ خشک، گاز اتیلن اکسید، پلاسمای گاز هیدروژن پراکسید و مواد شیمیایی مایع اشاره کرد.

فرآیند استریلیزاسیون مبتنی بر یک هدف و مقصود خاص است، اما متأسفانه برخی از متخصصان حوزۀ مراقبت از سلامت و همچنین، بسیاری از مقالات فنی و تجاری، عبارت‌های «ضدعفونی» و «استریل» را مترادف با یکدیگر به کار می‌برند.

ما اینجا تعریفی دقیق و علمی از هر کدام آورده‌ایم؛ اگر یک مادۀ شیمیایی بتواند تمام گونه‌های میکروبیایی را از بین ببرد، آن را “ماده استریل کننده” می‌نامیم. اما اگر این مواد میکروب کش، برای مدت زمان کوتاه‌تر مورد استفاده قرار بگیرند، “فرآیند ضدعفونی” انجام شده است.

مفهوم ضدعفونی (Disinfection)

ضدعفونی فرآیندی است که طی آن، تمام یا بسیاری از میکرو ارگانیسم‌های پاتوژنیک، به غیر از هاگ‌های باکتریایی، از سطح اشیاء و ابزارآلات غیرمتحرک پاکسازی می‌شوند.

در محیط‌های بیمارستانی، اشیاء و تجهیزات معمولاً با استفاده از مایعات شیمیایی یا ترکیبات پاستوریزاسیون، ضدعفونی می‌شوند. هر عامل یا ماده‌ای که بر ترکیب مواد ضدعفونی تأثیر بگذارد، کل فرآیند را خنثی کرده، یا از میزان تأثیرگذاری آن می‌کاهد.

موارد متفاوتی هستند که در فرآیند ضدعفونی باید مدنظر قرار بگیرند چرا که می‌توانند در روند کار خلل ایجاد کنند. برخی از عواملی که بر کارآمدی فرآیند ضدعفونی و استریل تجهیزات تأثیر می‌گذارند، به شرح زیر است:

• پاکسازی سطوح پیش از استفاده از مواد ضدعفونی و استریل‌سازی
• وجود بارهای ارگانیک و غیرارگانیک در محیط
• نوع و سطح آلودگی میکروبیایی
• غلظت ماده میکروب کش و مدت زمان قرارگیری سطح در معرض آن ماده
• مشخصۀ فیزیکی شیء یا سطح موردنظر (مانند درزها و شکاف ها، لولاها و حفره های داخل لوله ها)
• وجود بیوفیلم
• دما و میزان اسیدیتۀ محیط ضدعفونی
• در برخی مواقع، رطوبت محیط در زمان ضدعفونی‌ (به عنوان مثال زمانی که محیط با استفاده از اتیلن اکسید ضدعفونی می‌شود، رطوبت بر کارآمدی فرآیند ضدعفونی‌ تأثیر دارد).

از مهم‌ترین مواردی که به آن اشاره شد می‌توان گفت که انتخاب غلظت مناسب و تعیین زمان درست برای هر ماده با دیگری متفاوت است و این موضوع همواره بر انجام صحیح فرآیند تاثیرگذار است. غلظت زیاد مواد یا استفاده حجم زیادی از آنها باعث اتلاف و استفاده از غلظت کم یا مقدار کم از آن ماده منجر به عدم پاکسازی خواهد شد.

برخلاف مواد استریلیزاسیون، مواد ضدعفونی‌ کننده قادر به حذف هاگ‌های باکتریایی نیستند. شمار اندکی از این مواد، اگر به مدت طولانی (یعنی ۳ الی ۱۲ ساعت) روی سطح یا محیط مورد نظر باقی بمانند، هاگ‌های باکتریایی را از بین می‌برند، اما اگر این زمان کوتاه‌تر باشد (به عنوان مثال ۲۰ دقیقه، برای گلوتارآلدهید ۲%)، تنها میکروارگانیسم‌ها از بین خواهند رفت و شمار  زیادی از هاگ‌های باکتریایی باقی خواهند ماند. این قبیل مواد ضدعفونی ‌کننده را ضدعفونی ‌کننده‌های سطح بالا (High-level Disinfectant) می‌نامند. اما ضدعفونی ‌کننده‌های سطح پایین می‌توانند اکثر باکتری‌های روینده، برخی از قارچ‌ها و شماری از ویروس‌ها را در مدت کمتر از ۱۰ دقیقه از بین ببرند. ضدعفونی ‌کننده‌های سطح متوسط نیز مایسوباکتری‌ها، باکتری‌های روینده، اکثر ویروس‌ها و اکثر قارچ‌ها را می‌کشند، اما ضرورتاً قادر به حذف هاگ‌های باکتریایی نیستند.

مواد میکروب ‌کش به لحاظ طیف آنتی میکروبیایی و سرعت عمل با یکدیگر تفاوت‌های چشمگیری دارند.

تعریف پاکسازی

پاکسازی عبارت از فرآیند حذف جرم، گردوخاک و لکه‌های آشکار (مواد ارگانیک یا غیرارگانیک) از اشیاء و سطوح است که معمولاً به صورت دستی یا مکانیکی و با استفاده از ترکیب آب با مواد شوینده یا محصولات آنزیم‌دار، انجام می‌شود. یکی از فرآیندهای ضروری قبل از استفاده از مواد استریل‌ و ضدعفونی ‌کننده سطح بالا، پاکسازی کامل سطوح است. اگر ماده‌ای ارگانیک یا غیرارگانیک بر روی سطوح، ابزارها و تجهیزات مورد نظر باقی مانده باشد، کارآمدی فرآیند ضدعفونی و استریلیزاسیون به حد بهینه نخواهد رسید. فرآیند آلودگی‌‌زدایی، میکرو ارگانیسم‌های پاتوژنیک را از اشیاء و سطوح مختلف حذف می‌کند.

در زبان انگلیسی، پسوندهای cide یا cidal معادل فعل «کشتن» یا «از بین بردن» استفاده می‌شود. به عنوان مثال، کلمۀ “germicide” عبارت است از یک نوع مادۀ شیمیایی که می‌تواند میکرو ارگانیسم‌ها و به‌ ویژه ارگانیسم‌های پاتوژنیک (یعنی germ) را از بین ببرد. عبارت ماده میکروب ‌کش یا germicide، هم به ضدعفونی کننده‌های پوست و هم به مواد گندزدای محیط اشاره دارد.

ضدعفونی کننده‌های بدن، موادی هستند که برای از بین بردن آلودگی از روی پوست یا بافت زنده استفاده می‌شوند. گندزداها یا ضدعفونی کننده‌های محیط نیز مواد ضدمیکروبی هستند که تنها برای اشیاء و سطوح غیرزنده کاربرد دارند.

به طور کل، نوع اول ضدعفونی کننده‌ها صرفاً بر روی پوست استفاده می‌شوند و برای ضدعفونی کردن محیط کاربردی ندارند، اما نوع دوم برای پوست استفاده نمی‌شوند زیرا موجب بروز آسیب در پوست و دیگر بافت‌های زنده بدن می‌شوند. عبارت‌های virucide، fungicide، bactericide و sporicide نیز به معنای مواد شیمیایی هستند که به ترتیب، ویروس‌ها، قارچ‌ها، باکتری‌ها و هاگ‌های باکتریایی را از بین می‌برند.