هر روز با محیط‌ها و اجسام گوناگونی در تماس هستیم که در معرض انواع آلودگی‌های میکروبی هستند به همین دلیل بدن ما متأثر از این آلودگی‌هاست. این مسئله در مراکز بهداشتی و درمانی، مانند بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، مطب‌های دندان‌پزشکی و … مهم‌تر و حساس‌تر است. این مراکز در تمام ساعات روز در معرض انواع آلودگی هایی هستند که بیماران با خود می‌آورند. تجهیزات پزشکی از این امر مستثنی نیستند، پس اهمیت ضدعفونی در این مراکز بر همه روشن است.

سطوح فیزیکی مختلف در این مراکز که هرروزه اشکال گوناگون آلودگی‌ها و عفونت‌های قابل انتقال در آن‌ها ایجاد می‌شود و هم‌چنین تجهیزات و وسایل پزشکی که در طول روز ارتباط مداومی با بیماران متعدد دارند، همگی نیازمند پاک‌سازی هستند.

ضدعفونی کننده چیست؟

ضدعفونی کننده ها دسته‌ای از مواد شیمیایی هستند که به منظور از بین بردن یا جلوگیری از رشد میکروارگانیسم‌های مضرِ باکتریایی، ویروسی و قارچی استفاده می‌شوند. گاهی لفظ ضدعفونی و گندزدایی به جای یکدیگر استفاده می‌شوند. جالب است بدانید که مواد ضدعفونی کننده برای پاک‌سازی پوست، بدن و بافت‌های زنده به‌کار می‌روند در حالیکه مواد گندزدا به منظور پاک‌سازی وسایل، تجهیزات و سطوح، استفاده می‌شوند.

پیش از پرداختن به انواع مواد و محلول‌های ضدعفونی کننده، به انواع آلودگی‌ها و عفونت‌های بیمارستانی و سپس نحوه انتقال آن‌ها در محیط‌های درمانی می‌پردازیم.

انواع عفونت‌های بیمارستانی

زمانیکه صحبت از عفونت‌های بیمارستانی می‌شود باید دامنه وسیعی از عوامل محیطی و انسانی را در نظر بگیریم. واضح است که روش‌ مقابله با هر یک از این آلودگی‌ها با دیگری متفاوت است.

این عفونت‌ها عبارت‌اند از:

• عفونت‌ زخم عمل‌ جراحی‌: این عفونت که حاصل آلودگی باکتریایی است در حین یا پس از عمل جراحی بروز می‌کند و ممکن است منجر به مشکلات شدیدی از جمله عفونت خونی، نقص عضو و حتی مرگ شود
• عفونت خون یا سپسیس (Sepsis): زمانی رخ می‌دهد که بدن بیمار در حین مبارزه با یک عفونت شدید است. با رعایت بهداشت، پاک‌سازی و ضدعفونی کردن محیط و ابزارهای حساس، می‌توان از بروز آن پیشگیری نمود
• عفونت‌های ادراری: حدود نیمی از عفونت‌های بیمارستانی را شامل می‌شود و بخش اعظم آن به واسطه سوند منتقل می‌شود
• عفونت تنفسی یا پنومونی: یکی دیگر از شایع‌ترین انواع عفونت‌ها است که معمولاً در محیط ICU و با قرارگیری باکتری‌ها در راه هوایی فوقانی بیمار منتقل می‌شود

نحوه انتقال آلودگی در بیمارستان‌ها

سطوح نزدیک به بیمار معمولاً آلوده‌تر از سایر سطوح است و میکروب‌ها از طریق یک بیمار- یا در اصطلاح منبع- به یک میزبان مستعد، منتقل می‌شوند. راه‌های گوناگون انتقال آلودگی در مراکز درمانی عبارت اند از

تماس؛ شایع‌ترین و مهم‌ترین راه انتقال آلودگی است که خود به سه نوع تقسیم می‌شود:

• تماس مستقیم سطوح بدن و انتقال میکروب‌ها بین فرد آلوده و میزبان مستعد
• تماس غیرمستقیم که به معنی تماس میزبان مستعد با شیء آلوده (مانند سوزن، پانسمان، دستکش و …)
• قطره تولید شده به هنگام عطسه، سرفه، صحبت و یا ساکشن کردن

در انتقال از طریق تماس، منبع اصلی آلودگی دست کارکنان است که حین کار با اشیا، سطوح و حتی هوایی که فرد آلوده با آن در تماس بوده، آلوده می‌شود و سپس  به همین روش به بدن دیگر بیماران مستعد انتقال می‌یابد؛ از این رو، ضدعفونی کردن دست بلافاصله پس از تماس با هر بیمار ضروری است.

• انتقال از طریق هوا
• انتقال از طریق وسیله مشترک آلوده مانند غذا، آب، دارو و تجهیزات
• انتقال از طریق موجودات ناقل آلودگی مانند پشه، مگس و موش که در مورد مراکز درمانی و بهداشتی به ندرت رخ داده و لذا اهمیت چندانی ندارد

بهبود بهداشت محیط‌های درمانی باعث کنترل طغیان میکروارگانیسم‌های خطرناک خواهد شد. برخی از این میکروب‌ها، مانند اسپور باکتری‌ها، می‌توانند ۴ تا ۵ ماه در سطوح خشک زنده بمانند و سبب مقاومت باکتری در برابر عوامل نامساعد محیطی شوند.

نکته:  از هر باکتری یک اسپور و از هر اسپور یک باکتری به وجود می‌آید.

انوع ضدعفونی کننده ها

طبق استانداردهای سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، به طور کلی ضدعفونی کننده ها به صورت زیر دسته‌بندی می‌شوند:

• بر اساس طیف اثر میکروبی

ضدعفونی کننده ها در این دسته بر مبنای میزان تأثیرگذاری بر انواع میکروب‌ها و در سه سطح پایین، متوسط و بالا تقسیم می‌شوند.

• ضدعفونی کننده‌های سطح پایین

ضدعفونی کننده‌های سطح پایین به منظور از بین بردن آلودگی سطوح آزمایشگاهی، ابزارهای پزشکی غیربحرانی و هم‌چنین سطوح غیربحرانی معمولی (زمین و دیوارها)، به‌کار می‌روند. این مواد در طیف اثربخشی، معمولاً قدرت از بین بردن اسپورهای باکتری‌ها را ندارند. از ضدعفونی کننده های سطح پایین می‌توان به فنل و ترکیبات فنلی و ترکیبات آمونیوم کوارتز اشاره کرد.

• ضدعفونی کننده‌های سطح متوسط

این دسته، طیف فعالیت ضدمیکروبی وسیعی دارند که یکی از انواع آن‌ها سفیدکننده‌های خانگی است. این ضدعفونی کننده ها، باقی مانده سمی از خود به‌جای نمی‌گذارند، تحت تأثیر سختی آب ضعیف نمی‌شوند و معمولاً ارزان و سریع هستند. از بین بردن اسپورهای باکتری‌ها‌ با استفاده از مواد سطح متوسط نیاز به تماس طولانی‌تری دارد. هم‌چنین بخشی از ضدعفونی کننده های سطح متوسط -مانند الکل‌ها- برای گندزدایی وسایل غیربحرانی و بعضاً نیمه بحرانی به‌کار می‌روند. کلر و ترکیبات کلر، ید و ترکیبات ید و الکل‌ها از جمله این ضدعفونی کننده ها هستند.

• ضدعفونی کننده‌های سطح بالا

مواد سطح بالا، ضدعفونی کننده هایی قدرتمند و مؤثر بر طیف وسیعی از ارگانیسم‌ها شامل باکتری‌ها، قارچ‌ها و اسپورها هستند. استفاده از آن‌ها نیازمند توجه و رعایت نکات ایمنی است؛ چراکه در صورت تماس مؤثر با بدن، مخصوصاً نواحی حساس هم‌چون چشم، می‌توانند آسیب‌های جدی ایجاد کنند. از این مجموعه، می‌توان به پراكسيد هيدروژن، پراستيک اسيد، گلوتارآلدئيد و فرمالدئيد اشاره نمود.

موارد کاربرد ضدعفونی کننده های مختلف

هر ضدعفونی کننده موارد استفاده مختص خود را دارد و در نتیجه نمی‌توانند به جای یکدیگر به کار روند. برای برخی از میکروب‌ها باید از محلول های ضدعفونی کننده سطح بالا و برای برخی دیگر، از محلول های سطح متوسط و یا پایین استفاده کرد. غلظت محلول‌ها نیز بسته به نوع، آسیب‌پذیری و بحرانی بودن سطوح، متغیر است. توجه به این موضوع به تعیین مقدار دقیق مواد برای پاکسازی یک سطح کمک می‌کند؛ چرا که استفاده بیش از حد، منجر به اتلاف و استفاده کمتر از استاندارد منجر به از بین نرفتن آلودگی ها می‌شود.

سطوح مختلف در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی هر کدام روش پاک‌سازی و گندزدایی مختص خود را دارند. به عنوان مثال، در سطوح اداری بیمارستان و سایر مکان‌های غیربحرانی، ترکیب آب و یک شوینده ساده برای نظافت کفایت می‌کند. سطوح مراقبتی در بخش‌های بالینی که دائماً لمس می‌شوند (مانند دستگیره در، کلیدهای برق، میله‌های تخت و …) و همین طور وسایل پزشکی (هم‌چون گوشی معاینه، کیسه فشارسنج و …) باید بیش از دیگر سطح‌ها و با ضدعفونی کننده های سطح پایین تا متوسط، گندزدایی شوند. برای وسایل پزشکی نیمه‌بحرانی، یعنی آن‌هایی که با مخاط یا پوست آسیب دیده تماس دارند، نیز می‌بایست از مواد ضدعفونی کننده سطح بالا استفاده نمود. در مورد وسایل پزشکی بحرانی نیز که وارد بافت‌های نرم بدن شده و با استخوان تماس دارند، حتی‌الامکان از وسایل یک بار مصرف استفاده شود و در صورت استفاده از وسایل چند بار مصرف، باید با دقت استریل شوند.

• جایگاه اثربخشی سطوح

بر مبنای جایگاه اثربخشی سطوح نیز ضدعفونی کننده ها به دو زیربخش «سطوح ابزار» (شامل سطوح بحرانی، نیمه بحرانی و غیربحرانی) و «سطوح محیطی» (دارای ریسک بالا و ریسک پایین) تقسیم می‌شوند.

• جایگاه مصرف در بیمارستان‌ها

جایگاه مصرف در بیمارستان به پنج دسته ضدعفونی کننده های سطوح حساس، نیمه حساس، پوست، ابزار و وسایل معمولی و ابزار و وسایل صرفاً بحرانی تقسیم بندی می‌شوند.

ویژگی‌های محلول ضدعفونی کننده

یک محلول ضدعفونی کننده مناسب می‌بایست ویژگی‌هایی داشته باشد:

• اثر کشندگی سریع داشته باشد
• بر طیف گسترده‌ای از باکتری‌ها، قارچ‌ها و ویروس‌ها مؤثر باشد.
• تحت عوامل محیطی همچون خون، خلط و مدفوع قرار نگیرد و در استفاده همزمان با صابون و دیگر مواد شیمیایی هم‌چنان فعال باشد.
• قابلیت انحلال در آب یا حلال‌های دیگر را داشته باشد
• دارای برچسب راهنمای واضح و قابل استفاده باشد
• حداقل خطر را برای سلامتی انسان داشته باشد
• باعث ایجاد خورندگی در وسایل فلزی یا آسیب در اجسام پلاستیکی، پارچه‌ای و … نشود
• در استفاده طولانی مدت، منجر به ایجاد میکروب‌های جدید و مقاوم‌تر نشود
• برای محیط‌زیست زیان‌آور نباشد
• و …