استریلیزاسیون فرآیندی است که طی آن همه میکروارگانیسم‌های موجود در سطح یک جسم جامد یا مایع از بین می‌روند. این یکی از روش‌های پرکاربرد و قابل اعتماد به شمار می‌رود که غیر سمی، ارزان، سریع و دارای نفوذ خوبی است. استریلیزاسیون در کل شامل دو نوع اصلی اتو کلاو (گراویتی) و اتو کلاو تحت خلا است. که در اینجا به توضیحی مختصر از هر دو خواهیم پرداخت.

استریلیزاسیون گراویتی: در دستگاه‌های گراویتی بخار از سمت بالا به کناره‌های محفظه استریل وارد شده و چون از هوا سبک‌تر هستند، هوا از انتهای محفظه و به کمک نیروی جاذبه از طریق دریچه تخلیه بیرون می‌رود. این اتوکلاوها معمولا  برای تدارک محیط‌های آزمایشگاهی، محصولات دارویی و آبی و … استفاده می‌شوند. این دستگاه‌ها به دلیل بودن هوا، زمان بخار طولانی را دارند و به دلیل عدم امکان استفاده از آنها برای اقلام و لوازم تو خالی استفاده نمی‌شوند.

استریلیزاسیون تحت خلا: کیفیت استریل در این بخش نسبت به دستگاه‌های گراویتی قابل توجه‌تر است. در اتو کلاو تحت خلا، پمپ خلائی وجود دارد که هوای داخل محفطه را به بیرون می‌راند.

استریلیزاسیون سریع:

از این روش برای استریل کردن اشیای بدون بسته بندی در دمای ۱۳۴ درجه سانتی گراد در طی مدت زمان ۳ الی ۱۰ دقیقه صورت می‌گیرد. از این دستگاه برای استریل کردن وسایل بحرانی درشرایط خاص و تنها در اتاق‌های عمل استفاده می‌شود. همچنین از این روش برای استریل سریع ابزار با ابعاد محدود که امکان بسته‌بندی آنها برای انجام فرآیند استریل نیست، به کار می‌رود.

استریل در دمای پایین:

برخی از اقلام و لوازم را به دلیل ماهیت عملکردی و مواد تشکیل دهنده‌ای که دارند، نمی‌توان در دستگاه‌های استریل با دمای بالا استریل کرد. از این‌رو روش‌های جایگزینی به وجود آمده‌اند که عبارتند از:

گاز اکیسد اتیلن-گاز پلاسمای پراکسید هیدروژن-فرمالدیید-استریل کننده‌های حرارت خشک- تابش ماورا بنفش-ضدعفونی کننده‌های فلاشر و واشر- استریل نمودن به کمک مواد شیمیایی

مدت اعتبار بسته‌های استریل:

اعتبار این بسته‌ها به عواملی همچون کیفیت بسته‌بندی، شرایط ذخیره‌سازی، نوع و جنس کمد‌ها، شرایط جا‌بجایی و … بستگی دارد.

روش‌های کنترل فرآیند استریلیزاسیون:

فرآیند استریلیزاسیون بسیار پیچیده است و تنها با انجام تست‌ها نمی‌توان از استریل بودن لوازم و اقلام اطمینان حاصل کرد. ایجاد اطمینان از استریل شدن ابزار فقط از طریق یک سیستم کنترل کامل فرآیند امکان‌پذیر است.

اندیکتاتور‌های شیمیایی:

از اندیکتاتورهای شیمیایی بایستی در هر سیکل و هر بسته‌ای استفاده شود. در واقع این اندیکتاتورها به ما نشان می‌دهند که استریل سازی همانطورکه مطابق انتظار بوده صورت گرفته  یا خیر. تفسیر و تحلیل این اندیکتاتورها بر عهده کارکنان خبره و آگاه است.

اندیکتاتورها را می‌توان به ۶ کلاس مختلف تقسیم کرد که هر کدام به کارهایی از جمله ارزیابی میزان کارایی سیستم خلاء، بررسی مقادیر پارامترهای مختلف از جمله دما و … می‌پردازند.

توزیع اقلام استریل در بخش‌ها:

از جمله نکاتی که در این قسمت باید به آنها توجه کرد عبارتند از:

– تحویل اقلام باید در دفتر ثبت و نگهداری شود.

-اقلام استریل روی زمین نیفتد و تا جای ممکن با دست در تماس نباشند.

– ذخیره سازی بسته‌های اقلام به ترتیب تاریخ انقضا صورت گیرد.

استریلیزاسیون محیط:

-نظافت و ضدعفونی باید به صورت روزانه انجام گیرد.

-سطوح مختلف از قبیل قفسه‌‌ها، سقف، پنجره‌ها و … به صورت دوره‌ای نظافت شوند.

– وسایل نظافت مانند اسفنج برای محیط‌های تمیز و کثیف جدا باشد.

-استفاده از لاک، ناخن مصنوعی، جارو و گردگیری در محیط استریلیزاسیون ممنوع است.

– کارکنان باید از پوشش مورد تایید و استاندارد این گونه محیط(یونیفرم) استفاده کنند.

سطح بندی‌های محلول‌های ضدعفونی:

ضدعفونی سطح بالا: این محلول‌ها برای وسایل طبی نیمه بحرانی استفاده می‌شوند و محلول‌های شیمیایی تمام میکروارگانیسم‌ها را نابود می‌کنند؛ مانند پراستیک اسید و هیدروژن پراکساید

ضدعفونی سطح متوسط: در این سطح از آن دسته مواد شیمیایی استفاده می‌شود که باکتری‌های رویشی، بعضی ویروس‌ها و بیشتر قارچ‌ها را نابود می‌کنند؛ مانند الکل

ضدعفونی سطح پایین: این مواد باکتری‌های رویشی، برخی قارچ‌ها  در دوره زمانی کمتر از ۱۰ دقیقه نابود میکنند؛ مانند آمونیوم‌های چهار ظرفیتی

نکته قابل توجه پیرامون استفاده از محلول‌های شیمیایی آن است که باید در استفاده از آن‌ها نکات ایمنی را رعایت کرد. یکی از مهم‌ترین نکات این است که ظرف حاوی محلول حتما دارای مشخصات باشد. که این مشخصات شامل: نام محلول، تاریخ رقیق سازی، تاریخ انقضا و … است. تهیه راهنما برای اصول ایمنی، یکی دیگر از نکاتی است که باید به آن توجه شود. راهنما باید شامل نکاتی از جمله نحوه استفاده از محلول مورد استفاده، اقدامات لازم در صورت مسمومیت کارکنان و … باشد.

انواع ضدعفونی کننده‌های شیمیایی:

ال-الکل‌ها: موادضدعفونی سطح پایین تا متوسط هستند که می‌توانند باکتری‌ها، قارچ‌ها و ویروس‌ها را از بین ببرند و برای ضدعفونی وسایل جراحی مناسب نیستند.

-ترکیبات کلردار: رایج‌ترین این ترکیبات محلول هیپوکلریت سدیم یا سفیدکننده خانگی است. این محصول دارای طیف گسترده‌ای از فعالیت ضد میکروبی است. ارزان قیمت و سریع العمل است. از جمله عوارض جانبی آن می‌توان به التهاب قرنیه، سوزش معده و حلق است. هیپوکلریت‌ها در غلظت بالا باعث خوردگی فلز می‌شوند و برای ضدعفونی ابزاری مناسب به شمار نمی‌آیند.

-فرمالدئید: به دو شکل گازی و مایع به عنوان یک ضدعفونی کننده قوی به حساب می‌آیند و امروزه استفاده از آنها حتی در غلظت‌های پایین منع شده است.

-گلوتارالدئید : این محلول با خاصیت میکروب‌کشی عالی، اثر خورندگی بر تجهیزات آندوسکوپی، وسائل کائوچویی و پلاستیکی را ندارد. گلوتارالدئید یک ضدعفونی کننده سطح بالا و رایج برای وسایل پزشکی مانند آندوسکوپ‌ها، لوله‌های دستگاه اسپیرومتری و … است.  از این محلول برای تمیزکردن سطوح غیربحرانی نباید استفاده کرد، چون سمی و گران قیمت است. تماس با این محلول برای انسان عوارض ناخواسته در بر دارد.

-یدوفورها: دارای قدرت ضدعفونی ضعیف تا متوسط هستند. شناخته شده‌ترین و پر مصرف‌ترین یدوفور، پوویدین آیوداین است و در رقت مشخصی اثر کشندگی سریع‌تری نسبت به محلول غلیظ آن دارد. هم پچنین یدوفورها برای ضدعفونی سطوح سخت مناسب نیستند.

-پراکسید هیدروژن: در دسته ضدعفونی کننده‌های سطح بالا قرار دارد. بر روی طیف وسیعی از ارگانیسم‌ها شامل باکتری‌ها، قارچ‌ها و … موثر است و در مقابل باکتری‌های گرم منفی فعالیت بیشتری دارد.

ب-فنل و ترکیبات فنلی: در دسته گندزداهای سطح پایین تا متوسط قرار دارند و اثر خوبی روی باکتری‌های گرم مثبت دارند. مواد آلی مثل خون، فعالیت باکتری کشی این دسته را کاهش می‌دهند.

پ-ترکیبات آمونیوم چهار ظرفیتی: در دسته گندزداهای سطح پایین قرار دارند و در مقابل مایکو باکتری‌ها و قارچ‌ها فعالیت کمتری دارند. برای گندزدایی سطوح غیربحرانی مانند زمین، مبلمان و دیوار‌ها می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.

فرآیند بسته بندی:

هدف از بسته بندی وسایل حفظ آنها وجلوگیری از آلودگی است. بسته بندی باید طوری باشد که تا زمان باز شدن و استفاده به صورت استریل حفظ گردد.  هم چنین وسایل  به گونه‌ای بسته‌بندی شده باشند که مانع فرآیند استریلیزاسیون نشده و عامل استریل کننده بتواند از بسته‌بندی عبور کند.

جنس مواد مورد استفاده در بسته بندی باید مطابق استانداردهای بین‌المللی و روش استریلیزاسیون سازگار بوده و برخی شرایط زیر را دارا باشد:

-با دوام باشد.

-یک پارچه، سالم و بدون سوراخ و پارگی باشد.

-نسبت به رطوبت، پارگی و سایش مقاوم باشد.

-به وسایل و عوامل استریل کننده واکنش نشان ندهد.

– تا حد امکان ضد آب باشد.